استفاده از نمایش و داستان در تعلیم و تربیت مبتنی بر بازی، قصه‌گویی، حرکت، آوا و پانتومیم در مدارس، مهدکودک‌ها و … رواج فراوان دارد. عناصر نمایشی و داستان در مراسم و آیین‌های همه‌ی فرهنگ‌ها و جوامع ابزاری است برای آموزش، پیشگیری از نارسایی‌های فکری و رفتاری و انتقال اطلاعات.
آنچه استفاده از نمایش را در آموزش و پیشگیری از نارسایی‌های رفتاری سودمند می‌کند به کارگیری تعمدی و هدفمند آن برای رسیدن به اهداف خاص است.
کودکان در قالب داستان و نمایش مسائل و مشکلات خود را بیان می‌کنند تا مفهوم و معنا و اثر تخیلات خود را بشناسند و در محیط و فضایی حمایتگر و ایمن توانایی بیشتری برای مشاهده‌ی احساسات خود پیدا کنند.
داستان و قصه به کودکان فرصت می‌دهد مسائل خود را در فضاهای خیالی، اما امن، جست‌وجو کنند و احساسات و خیالات تحمل‌ناپذیر را، که مدت‌ها درون خویش نگاه داشته‌اند، در قالب شخصیت‌های داستان و نمایش ببینند و تعارضات درونی‌شان را در شخصیت‌های آن‌ها فرافکنی و با آن‌ها همانندسازی کنند.
روان‌شناسان بر آن‌اند که قصه و داستان فرایند رشد هیجانی و شناختی کودکان را تسهیل، نظرات نو را در آن‌ها تقویت و مهم‌تر از همه رفتارهای سازگارانه را در محیط خانواده، مدرسه و جامعه بیشتر می‌کند.
داستان‌ها، با اطلاعاتی که در اختیار کودکان قرار می‌دهند، به آن ها در یافتن معنی زندگی کمک می‌کنند.
تربیت به کمک نمایش عروسکی
توصیه‌های مستقیم اخلاقی و تربیتی نسبت به شیوه‌های برخوردار از امکانات دیداری و شنیداری اثر کمتری به جا می‌گذارند و کمتر به یاد می‌مانند. همانگونه که پیش تر اشاره شد، قابلیت های نمایش زنده و نمایش عروسکی و داستان در آموزش غیرمستقیم به اثبات نیاز ندارد و قرنهاست از این شیوه استفاده می شود.
تربیت به کمک نمایش عروسکی فقط یادگیری چگونگی استفاده از عروسک نیست. آموزش و شیوه‌های ابتکاری برای این هدف اقدام اصلی به شمار می‌رود.
می‌توانید برای برطرف کردن کاستی‌ها و نارسایی‌های رفتاری کودکان از عروسکی که نقش یک بزرگ‌تر، مثلاً مادر، را ایفا می‌کند استفاده کنید و عروسک دیگری را به منزله‌ی فرزند عروسک مادر در برابر او قرار دهید. سپس رفتارهای نامناسب را عروسک مادر انجام دهد و عروسک فرزند اشتباهات وی را یادآوری کند. بگذارید او عروسک فرزند را حرکت دهد و عباراتش را بیان کند.
از رفتارهای ساده و بدیهی شروع کنید، مثلا عروسک مادر جای شی را فراموش کند و عروسک فرزند او را راهنمایی کند. سپس رفتارهای دیگر مطرح شود.
فقط بر اشتباهات کودک به مثابه‌ی هدف این فعالیت تمرکز نکنید و صرفاً به آن نپردازید. ترتیبی دهید که اصلاح رفتار کودک یکی از موضوعات نمایش باشد. چون ممکن است به دلیل علاقه‌ای که بین کودک با عروسک اشتباه‌کار پیش می‌آید اشتباهات عروسک و در واقع اشتباهات کودک برای او بدیهی و مطلوب باقی بماند.
ترتیبی دهید که در پی تاکیدهای کودک بر انجام دادن درست هر کار عروسک مادر به اشتباه خود اعتراف کند و آن کار را به درستی انجام دهد و در پایان از راهنمایی های عروسک فرزند تشکر و بر دقت او تاکید کند. این شیوه از شیوه‌های ابتکاری است.
بکوشید شیوه‌های دیگر را بیابید. کودک را در شرایط مساعد قرار دهید تا شیوه‌ای که برمی‌گزینید در بهرین شرایط بر او اثر بگذارد و تغییر مورد نظر شما به دست آید.
اصلاح رفتار یک عروسک نمایشی که دچار اشتباه شده است به یاری داستانی جذاب و موثر می‌تواند رفتار نامناسب کودک را اصلاح کند. بهره‌گیری از نمایش عروسکی باعث می‌شود او ضمن همذات‌پنداری با شخصیت چنین نمایشی پاسخ مناسب مسائلش را بیابد، به اموری که برایش اهمیت دارد بیندیشد و پیشنهادهای مناسب ارائه کند. او با دیدن نمایش عروسکی می‌تواند به کمک تخیل با شخصیت‌های آن همراهی و نتیجه‌ی اعمال خوب و بد را مشاهده کند و راه‌هایی برای رفع مشکل خود بیابد. مثلاً وقتی خرس نمایش می‌گوید:
«یک خرس خوب خرسی است که کوچک‌تر از خودش را اذیت نکند.» گرچه موضوع ظاهراً به یک خرس مربوط است، به دلیل همذات‌پنداری ایجاد شده بین کودک با این شخصیت، او با این توصیه به سنجش رفتار خود می‌پردازد و به این ترتیب اگر مشکلی مشابه مشکل خرس داشته باشد، به اصلاح رفتار خود اقدام می کند.
گرچه امکانات نمایش عروسکی اندک و ناچیز است، از آنجا که کودک با تخیل خویش کاستی‌ها را تکمیل می‌کند، کاربرد عروسک و نمایش عروسکی وسعت می‌یابد و با این دنیای واقعی خیالی فرصت بسیار خوبی برای مشارکت او به وجود می‌آید.
نمایش عروسکی از قابلیت وسیعی برای ورود به دنیای فانتزی برخوردار است و از بازی‌های نمایشی موفق و موثر به ویژه برای کودکان محسوب می‌شود. زیرا این نوع نمایش، علاوه بر برخوردری از قابلیت‌های سایر نمایش‌ها، تخیل کودک را فعال می‌کند و از مرزهای محدود کننده‌ی دنیای واقعی می‌گذرد و جذابیت‌های قابل توجهی برای او به وجود می‌آورد.
می‌توانید با تهیه یک عروسک خاص، مثل«مبارک» (سیاه نمایش خیمه شب بازی ایرانی)، یا یکی دو عروسک دیگر شرایط را برای اجرای مناسب نمایش‌های عروسکی مختلف فراهم کنید.
آیا تئاتر عروسکی را هم می‌توان در خانه اجرا کرد؟
برای اجرای تئاتر عروسکی هم می‌توان فضایی مناسب تدارک دید. برپا کردن خیمه و نیز بهره‌گیری از فضای پشت سکوی آشپزخانه برای تولید و اجرای نمایش عروسکی خانگی شرایط لازم را ایجاد خواهد کرد.
آیا همه ی والدین و مربیان می توانند نمایش عروسکی اجرا کنند؟
آنچه باعث نگرانی برخی والدین در فعالیت‌های تربیتی به کمک نمایش عروسکی می‌شود عدم آشنایی و نداشتن تسلط بر این فعالیت است. این والدین می پرسند:«مگر من هم می‌توانم نمایش عروسکی اجرا کنم؟» عاقلانه‌ترین اظهارنظر آن است که آدمی معمولاً در آغاز پراختن به هر کار دچار تردیدی خواهد شد. اما من در پاسخ به چنین سوالی همشه با قاطعیت گفته‌ام و می‌گویم:«بله، شما هم می‌توانید. مطمئناً با صرف کمی وقت و انرژی حتماً موفق خواهید شد.»
هر انسان با ذوق و با انگیزه‌ای می‌تواند کار کردن با عروسک را یاد بگیرد. فقط کافی است برای این کار وقت صرف کند. به نظر می‌رسد کسانی که تا کنون به این فعالیت نپرداخته‌اند پیش از آنکه به توانایی‌های انجام دادن این فعالیت جذاب نیاز داشته باشند، به روحیه‌ی قوی برای رسیدن به این باور که می‌توانند با عروسک داستان بگویند و نمایش عروسکی اجرا کنند نیازمندند.
یکی از نگرانی های این افراد آن است که تماشاگرشان به عروسک گردان و حرکاتی که برای عروسک به وجود می‌آورند چطور نگاه خواهد کرد. این نگرانی نه‌تنها به اعتماد عروسک‌گردان به خودش آسیب می‌زند، که سبب می‌شود او همیشه با حرکاتی که خود انجام می‌دهد درگیر شود.
برای آنکه این نگرانی برای همیشه از بین برود می‌گویم که همه‌ی توجه مخاطب شما، به ویژه مخاطب کودک، بر عروسک خواهد بود، نه کسی که عروسک را حرکت می‌دهد و به کمک آن داستان می گوید. برای مواقع احتمالی که مخاطب به شما توجه کند هم راه‌های عملی ساده‌ای وجود دارد، راه‌هایی که مشکل پیش آمده را به سادگی رفع خواهد کرد.
بنابراین، نگران نباشید. کاری که شما باید انجام دهید آن است که به تماشاگر خود بقبولانید عروسک شما عروسک معمولی و اسباب بازی نیست، بلکه موجودی زنده است، موجودی که فکر می کند و احساس دارد.
پس با جسارت کامل به کارتان بپردازید، از عروسک لذت ببرید و بامزه باشید تا مخاطب این شرایط را بپذیرد.
منبع: کتاب تربیت به کمک نمایش و تئاتر در خانه و مراکز آموزشی و تربیتی (نویسنده: حسن دولت‌آبادی)
